Татарстан Милли архивы фондларында татар шагыйре Габдулла Тукайның тормыш һәм иҗатына кагылышлы документлар саклана. Габдулла Тукайның Казан губернасы Казан өязе Кушлавыч авылында имам Мөхәммәтгариф Мөхәммәтгалим улы һәм аның хатыны Минсафа…
1913 елның 4 апреле… Бу көнне Клячкин шифаханәсе янында гавам диңгезе чайкала. Бирегә ун меңгә якын кеше бөек шагыйрь белән хушлашырга килә. Тукайның үлеме бөтен халыкны кузгата, магнит кебек төрле…
XX гасыр башы зур үзгәрешләр һәм тел тирәсендә барган көрәшнең иң кызган чоры булды. Халык азатлыгы һәм бәйсезлеге, татар мәдәниятенең үсеше өчен көрәш, киң колачлы революцион күтәрелеш телнең яңача, халыкчан…
Дөньяда бик аз булыр чын шагыйрь, Габдулладай; Ул — караңгы төндә яктырткан матур, ак тулган ай. Ул бөек уй, нечкә хис тәгьризләргә бик бай, — диям, Бар урыннардан аның урынын…
* * * На татарском кладбище, Среди старых плит… И. Эренбург Татар зиратында Тукай ята. Кара мәрмәр ташы Тукайның. Әйләнәм дә киләм шул кабергә… Ахры, тормыш, ардым бугай мин. Язмышына…
Казансу яры биек… Тау итәгенә менеп Тыңлап торам агышын. Арча ягыннан искән җил, Ак дулкыннарга төреп, Тарата Идел суына Тукай моңын, сагышын. Казансу яры биек… Таллар аралап кереп, Тыңлыйм дулкын…
Язгы таңнар, Язгы ярсу таңнар, Сине гелән искә төшерә, Әллә нинди авыр заманалар Искә төшсә, күңел күшегә. Язгы таңнар, Ярсып туган таңнар, Йөрәгемә уелып кердегез, Бөек шагыйрь булып килдегез, Күңелемне…
Тукайга күп сүзләр әйтелделәр, Булды акыллысы, хислесе; “Тукай – үлде” кебек шикле сүз дә Ишеттерде хәтта кай кеше. Нинди сүз бу, котсыз түбән фикер, Бөекләр хакында әйтелгән? Шагыйрь үлми, шагыйрь…
Тукайга күп сүзләр әйтелделәр, Булды акыллысы, хислесе; “Тукай – үлде” кебек шикле сүз дә Ишеттерде хәтта кай кеше. Нинди сүз бу, котсыз түбән фикер, Бөекләр хакында әйтелгән? Шагыйрь үлми, шагыйрь…
Бүгенгебез Илаһ саз, син тоташ моңнан гыйбарәт, Нинди көчләр кылларыңда, Тәңреме, әйт?! …Сезнең шул саз да уятмый — таш җаннар.. Шундый без бүген, әй, Тукай, Дәрдемәнд! Үзгәрмәгән Тукай да сәяхәт…